Blog Vredesdag

Bevrijdingsdag bij Paleis het Loo

Onze Russische gids in Sebastopol vertelde over de immense tragiek van het Sovjetvolk ten tijde van de Tweede wereldoorlog. Hitler had al in Mein Kampf geschreven hoe hij de Joden zag, maar op het zelfde niveau stonden volgens hem de Untermenschen. Lange tijd heb ik dit begrip nooit begrepen. Wat is een ‘Untermensch’? Himmler zou het in naam van Hitler gaan verwoorden: onder ‘Untermenschen’ werden o.m. minderwaardige wezens van Slavische stammen en Bolsjewieken verstaan, die uitgeroeid behoorden te worden. Een kleine miljoen Sovjetburgers kwam om het leven op de Krim en nog steeds, zo vertelde onze gids, worden er slachtoffers in de omgeving opgegraven.

Engeland, en Churchill in het bijzonder, was er niet rouwig om dat Hitler zich in 1941 ook richtte op de Sovjet-Unie. Ook al was Churchill bepaald geen fan van communisten, hij kon Stalin in die tijd goed gebruiken als bondgenoot. 

Later zou Stalin een decreet uitvaardigen: 'geen stap terug’ (ni sjaga nasad), wat betekent dat iedere Sovjetburger zich dood moesten vechten tegen de nazi's om maar stand te houden. Dit gruwelijke decreet was het dwangmiddel om de meeste mensen tot het uiterste te laten vechten, of om ze simpelweg als kanonnenvoer te laten dienen. De heroïsche strijd van de Sovjet-Unie heeft voor het grootste deel bijgedragen aan de vernietiging van Hitler-Duitsland. 

Tot op de dag van vandaag ken ik geen enkele Rus die niet iemand heeft verloren in de Tweede Wereldoorlog. Je zou je kunnen afvragen hoe wij er in Europa nu aan toe zouden zijn geweest als de Russen niet hadden standgehouden ... hadden we dan nu onder nazi-Duitsland geleefd? Daarom zou ik wensen dat we in het westen af en toe wel eens stil blijven staan bij het immense lijden van de Sovjet-bevolking in de Tweede Wereldoorlog.

Ik herinner mij de viering van het 60-jarig jubileum van de overwinning op het fascisme op Paleis het Loo in Apeldoorn in 2005. Ik werkte destijds in de weekenden als gids op het paleis en leidde vooral Russen rond. Een klein gezelschap Russische schei- en natuurkundigen wilde het paleis zien waar hun Peter de Grote was geweest. Later liepen we door de lanen rondom het paleis, waar Bevrijdingsdag gevierd werd. Overal zagen we blije mensen. Er waren veteranen uit Canada, Amerika en Engeland. De zon scheen volop en de vlaggen uit die landen wapperden overal. Na deze feestvreugde te hebben gadegeslagen vroeg een van de heren mij vol vertwijfeling: ‘Waarom ... waarom hangt er nergens één Russische vlag?’ Zijn gezicht sprak boekdelen over zijn oh zo terechte teleurstelling. Het enige wat ik kon zeggen was dat ik wist wat hij bedoelde maar toch stond ik met mijn mond vol tanden. 

29 april 2019

Torgau aan de Elbe

Meerdere malen heb ik de afgelopen jaren Sovjetveteranen gesproken. Zo ook meneer Vladimir Borisov: ‘We konden bijna niet geloven dat Hitler in oktober 1941 al zo ver in ons land was doorgedrongen. Russen, Wit-Russen en Oekrainers werden op gruwelijke wijze afgeslacht. In recordtempo trokken de fascisten verder de Sovjet-Unie in en het is niet te bevatten hoe zij bij ons tekeer zijn gegaan ... U moet weten Marie-Thérèse, hoe vreselijk het ook klinkt, maar veel van mijn leeftijdgenoten waren beter af geweest als zij ook gesneuveld waren. De meesten van hen zijn nooit meer de oude geworden. Zij leven al jaren met dezelfde heftige nachtmerries, trauma's of zware handicaps. Bij de bevrijding van ons Russisch grondgebied zagen wij hoe verlaten of compleet weggeschroeid de gebieden erbij lagen. We konden de beelden van onze gesneuvelde landgenoten niet meer verwerken. We waren ondervoed, uitgeput en getraumatiseerd. 

De slag bij Stalingrad is de hel die onze mensen hebben meegemaakt, maar tot op de dag van vandaag voel ik tot in het diepst van mijn hart, ondanks dit grootste drama, de trots dat Hitlers einde daar begonnen is. Na Stalingrad moesten de nazi's zich terugtrekken. 

In februari 1945 ontmoetten Churchill, Stalin en Roosevelt elkaar op Jalta en dat vervulde ons, gewone soldaten die de hel overleefd hadden, met hoop op betere tijden en een bondgenootschap na de Tweede Wereldoorlog. Vrede zou er komen, daar waren we van overtuigd. We hadden tenslotte samen met de westerse geallieerden Hitlers Duitsland verslagen.

Daar stond ik als jonge soldaat aan de rivier de Elbe, bij het plaatsje Torgau. Aan de overkant van de rivier zagen we de bevrijders van het westelijk deel van Europa, de Engelsen en de Amerikanen. Ook zij waren uitgeput, ook zij hadden trauma's opgelopen, ook zij hoopten dat hun families nog in leven zouden zijn. Dit unieke treffen aan de rivier de Elbe staat diep in mijn geheugen gegrift.

Op de brug over de rivier de Elbe geschiedde de eerste plechtige handdruk tussen de Amerikaanse en de Russische generaals en daarna volgden wij! Amerikaanse en Russische soldaten omhelsden elkaar en weet u, we konden elkaar niet eens verstaan … maar wat waren die emoties en omhelzingen prachtig! Later dansten we samen, dronken we samen, zongen we samen en hielden met handen en voeten hele gesprekken met elkaar. Ik zong met Jim ons Kalinkalied! Hij was een fijne vent. Ik kreeg zijn horloge en adres in Amerika waar ik later vele brieven naartoe gestuurd heb. Als echte bondgenoten beleefden we samen de roes van de overwinning van Hitlers fascisme.

Bij de Conferentie van Potsdam in juli 1945, een paar weken later, bleef er van die hoopvolle nieuwe stemming weinig over. Ach’, besloot de oude meneer Borisov weemoedig, ‘het had allemaal zo anders kunnen verlopen: we waren bondgenoten, we hadden samen Hitler-Duitsland verslagen …’

73 jaar later is de droom van Vladimir en Jim nog steeds niet in vervulling gegaan.

20 maart 2019

Een brug te ver

Mijn broertje had vroeger een vriendje wiens vader zou meespelen in de film Een Brug Te Ver, een film die gaat over Operatie Market Garden, de strijd van de Amerikanen en de Engelsen tegen de nazi's bij de Slag om Arnhem.

Mijn broertje en ik zochten als kleine kinderen eerst op het bioscoopscherm naar de stoere vader van het vriendje. Van het begrip 'figurant' hadden we nog nooit gehoord, maar mijn kennismaking met de Tweede Wereldoorlog en onze westerse bevrijders begon hier. 

Weinig leerde ik in de Koude Oorlogsjaren over de andere bevrijders van Hitler-Duitsland... Misschien kwam wel in mijn eindexamenboek de zin voorbij ‘20 miljoen Sovjetslachtoffers in WOII’, maar de volle aandacht werd toch gelegd op de bevrijding door de Amerikanen, Engelsen en Canadezen.

Al jarenlang reis ik veel door West-Rusland en nog steeds word ik in plattelandsdorpen geconfronteerd met getraumatiseerde Russen die in hun houten huisjes vertellen hoe de nazi's te werk gingen. Hoe steden als Minsk, Smolensk, Veliki Loeki en tig anderen met de grond gelijk werden gemaakt. Ik blijf het ongelooflijk vinden hoe er in de Sovjet-Unie door de nazi's is huisgehouden. Waarom is die gigantische strijd aan het Oostfront waarbij, naar du blijkt, meer dan 28 miljoen Sovjetburgers omkwamen, niet meer benadrukt in het westen?

Opvallend was dat bij onderzoek in Frankrijk bleek dat in 1945 de meeste mensen goed op de hoogte waren van de offers die Rusland had gebracht tijdens WOII, terwijl in 2015 de kennis hierover veel kleiner was. Op de vraag 'Welk land droeg het meest bij aan de nederlaag van nazi-Duitsland?' antwoordde in 1945 nog 57 procent van de Fransen dat dit de Sovjet-Unie was. Slechts 20 procent koos voor de VS en 12 procent voor Engeland. In 2014 waren de cijfers omgedraaid. De Sovjet-Unie scoorde nog slechts 20 procent, terwijl de meeste Fransen, 58 procent, nu de Amerikanen als de belangrijkste bevrijders zagen. Deze verschuiving heeft ongetwijfeld met de Koude Oorlog en de hedendaagse spanning te maken. Maar het onvoorstelbaar grote offer dat de Sovjet-Unie in WOII bracht, lijkt haast verdwenen in ons geheugen. 

Nooit had ik kunnen vermoeden dat ik vlak bij de John Frostbrug aan de Rijn (‘Een Brug Te Ver’) kwam te wonen. Vaak loop ik langs het Airbornemonument en dank ik de Westerse geallieerden oprecht wat zij voor onze bevrijding gedaan hebben. Maar evenzeer hoop ik dat we ooit onze dankbaarheid kunnen tonen voor de omgekomen Sovjetburgers, door over de andere brug bij Arnhem over de Rijn te mogen lopen. En als we over bruggen tussen volkeren mogen spreken, dan zou dit misschien een hernieuwde ontdekkingstocht (zingeving?) kunnen zijn. Het zou zeker tot meer begrip kunnen leiden.

25 februari 2019

Idi i smotri (Kom en zie)

In januari en februari draait in sommige Nederlandse filmhuizen de Russisch film Idi i smotri (Kom en kijk). Ik wist wat er ging komen maar zat toch na de film versuft op mijn fiets naar huis. Ik voelde dat ik mij nog meer wilde gaan inzetten om het Tweede Wereldoorlog-leed van Rusland uit te leggen.

Als jonge studente zag ik in Moskou de eerste versie van deze film en ik weet nog goed dat ik na die tijd totaal verbouwereerd en bijna in shock buiten de bioscoop stond. Was dit de communistische propaganda van toen? Was dit het aandikken van alle slachtoffers in de USSR? Ik had toch geleerd over het lot van de Joden. Dat de Slavische mens in Hitler-Duitsland op het zelfde niveau stond als de Joden, was mij toen nog veel minder duidelijk. Volgens de nazi's is een Slavisch mens een Untermensch. Een 'ondermens' die vernietigd en vernederd moest worden door de Germaanse Übermensch. Hoe konden zoveel Duitsers (of duizenden Nederlandse Oostfrontstrijders) nog maar zeventig jaren geleden dit walgelijke woord serieus hebben genomen?

De afgelopen jaren heb ik dit 'Untermensch'-begrip in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne met eigen ogen en oren ervaren. Nog ieder jaar word ik overstelpt met dramatische verhalen van dorpsbewoners die vertellen wat zich in hun dorp heeft afgespeeld. Ik vraag er veelal niet om en wil gewoon een stukje lopen of zien hoe een dorp erbij staat, maar vaak komen er mensen op me af die zomaar beginnen te vertellen en vragen of je al bij hun monument bent geweest. Soms is dat een oudere man of vrouw die helemaal niet te verstaan is en met handen en voeten iets duidelijk wil maken. Vaak hoor je in hun gebrabbel het woord fascisti of nemtsi (nazi-Duitsers) vallen.

Alleen al langs de weg van Brest naar Terespol (Wit-Rusland) zijn honderden dorpen in vlammen opgegaan en langs de route Smolensk-Moskou (Rusland) houden de waanzinnige slachtingen die zich daar hebben afgespeeld de dorpsbewoners nog steeds bezig. Op foto's die de nazi's zelf maakten zie je bijvoorbeeld hoe een arrogant lachende Duitser een grote stal, waarin hele families zijn opgesloten, in brand steekt. Een andere foto toont bulderend lachende nazi's die alle vrouwen uit het dorp naakt om de kerk laten rennen. Weer andere foto’s tonen applaudisserende Duitsers tijdens massa-executies voor een schoolgebouwtje

Jaren geleden dacht ik vaak dat de dorpsbewoners die ik soms ontmoet psychisch gestoord waren of ouderdomskwalen hadden. Pas later begreep ik dat zovele plattelandsbewoners met giga trauma's te maken hebben en dat dit bij hun (klein)kinderen nog gewoon doordreunt.

Zie ook:

• Trailer film 'Kom en zie'
• Dvd 'Kom en zie'
• 'Kom en zie is een weergaloos oorlogsmeesterwerk: schokkend én onontkoombaar (vijf sterren') - de Volkskrant

Zjjdi menja 'Wacht op mij'

Zomaar, ergens in een van de duizenden afgelegen dorpjes in het weidse Rusland, lopen we op 9 mei langs het plaatselijke monument in de provincie van Veliki Loeki. Het is duidelijk een speciale dag omdat er zoveel keurig aangeklede mensen toestromen naar het monument. Lada's rijden af en aan en parkeren langs de weggetjes die de typisch Slavische lintdorpen kenmerken. Uit sommige auto's lijken soms meer dan zes personen te komen. Jong en oud, iedereen is prachtig uitgedost. We zien vrouwen met bloemen, kinderen met ballonnen, jonge mannen met linten en oudere mannen met medailles. Op deze belangrijkste feestdag van Rusland is iedereen met elkaar verenigd. De mensen lopen waardig en in stilte naar het monument.

De burgermeester staat op een podiumpje naast het monument. Hij oogt als een prettig mens van middelbare leeftijd en heeft een open blik. In zijn voorkomen is hij duidelijk de vertegenwoordiger van het nieuwe hedendaagse provinciale Rusland. Ingetogenheid en vertrouwen uitstralen is het antwoord op de decadentie en grofheid van vele ambtenaren in de jaren negentig.

Hij spreekt over de bevrijdingsdag en noemt gezinnen in zijn district die nooit zullen weten waar hun familieleden om het leven zijn gekomen. Vervolgens komen andere dorpsbewoners aan het woord. Een baboesjka hoopt nog steeds dat haar twee broers ergens gevonden worden... Een man spreekt over zijn vader die vocht bij Sebastopol en nooit gevonden is. Een andere vrouw zoekt haar moeder, die ten tijde van de oorlog verpleegster was in Smolensk. Hier hoor je een paar voorbeelden van Russen die niet weten waar hun familieleden zijn, of waar ze om het leven zijn gekomen. Ruslands ongelooflijke zoektocht naar miljoenen mensen....

Wacht op mij ('Zjjdi menja') is een van de indrukwekkendste televisieprogramma's in Rusland. Het gaat over mensen die in de oorlog hun familie of verwanten kwijtraakten. Soms worden alleen de lichamen van vermisten gevonden, in ieder geval maar weet hun familie dan iets meer.

Hedendaagse studenten zetten zich massaal in om in de oneindige gebieden te graven in de bossen en moerassen. Iedere dag worden er patronen of riemen gevonden met nummers of namen van soldaten of andere personen. Het is voor vele studenten een echte missie. Het is bijna een race tegen de klok om een familielid nog te informeren dat jouw dierbare in de bossen bij Novgorod of welke willekeurig Russisch gebied gevonden is.

10 september 2019

Boris en de vergevingsgezindheid van de Russen

Als kind las ik het kinderboek Boris van Jaap ter Haar en het is zonder meer een van de redenen waarom ik gefascineerd raakte in het immense Rusland. Die jonge dappere Boris was mijn held! Om in de Tweede Wereldoorlog in het belegerde Leningrad andere mensen te redden van de hongerdood ...

Dit waargebeurde verhaal gaat over het overleven in de omsingelde stad, waar 3 miljoen Russen waren afgesloten van voedsel en water. Samen met zijn buurmeisje Nadia maakt Boris van alles mee. Beide kinderen proberen hun moeders, broertjes en zusjes in leven te houden tijdens het Beleg van Leningrad. Door kinderogen worden de warme zomers beschreven (wat te doen met alle mensen die niet meer 'wakker' worden?) tot en met de helse kou tijdens de barre wintermaanden. Ondanks de vreselijke winter van '42/'43 hopen de Leningraders op nog meer kou omdat er dan vrachtwagens vol met voedsel over het ijs van het Ladogameer kunnen rijden. Helaas ontdekken de nazi's deze aanvoerlijn en zij bombarderen het ijs waardoor er vele vrachtauto's door het ijs zakken.

Het beleg van Leningrad duurde bijna twee en een half jaar en circa 1,5 miljoen mensen kwamen om het leven. Als Hitlers Duitsland na de slag bij Stalingrad verslagen wordt moeten de nazi's op de terugtocht. Boris hoopt in de vroege lente onder de stadspoort van Leningrad te kruipen om een paar aardappels te vinden. De schrik slaat hem om het hart als een paar wraakzuchtige nazi's hem ontdekken. Een Duitser grijpt Boris en duwt hem verderop in een greppel. Zogenaamd om hem dood te schieten maar hij schiet er ver naast. Nadat de kust veilig is laat dezelfde Duitser Boris ontsnappen.

Vaak verbaas ik mij over de vergevingsgezindheid van de Russen. Zo ook wat betreft hun visie op de nazi's. Circa 30 miljoen Sovjetburgers verloren het leven... een nauwelijks te bevatten getal. Toch hoor ik vaak bij vele Russen, net als bij Boris, dat er onder de Duitsers ook goede mensen zaten, voor wie de Tweede Wereldoorlog eveneens dramatisch was om in te leven ...

27 augustus 2018